Valeriaan: mythisch kruid voor een gezonde nachtrust

We kennen drie- tot vierhonderdduizend plantensoorten. Hiervan bezitten zeker 35.000 soorten gezondheidsbevorderende eigenschappen. Een kruid dat al eeuwen bekend staat om zijn rustgevende kwaliteiten is valeriaan (Valeriana officinalis). Valeriaan is een kruid uit de kamperfoeliefamilie. Mensen vinden de sterk prikkelende geur vaak niet om over naar huis te schrijven, maar katten zijn er werkelijk dol op. Daarom wordt valeriaan ook vaak ‘kattenkruid’ genoemd, niet te verwarren overigens met de niet-verwante soort wild kattenkruid (Nepeta cataria).

De typische geur ontwikkelt zich trouwens pas bij het drogen van de wortels. De plant kan ongeveer twee meter hoog worden en heeft een rechtopstaande behaarde en holle stengel. In de zomer ontstaan talrijke lichtroze bloemen. De bloeiwijze wordt ‘scherm’ genoemd omdat de kleine bloemetjes een parapluachtig scherm vormen. In de herfst vallen de veelvormige, gezaagde bladeren af en ziet u de valeriaan bijna niet meer staan.

De officiële wetenschappelijke naam van valeriaan is Valeriana officinalis L. ‘Officinalis’ wordt sinds jaar en dag gebruikt voor planten die ‘afkomstig zijn uit de werkplaats van de apotheker’. Het handelt zich dus om planten die veronderstelde gezondheidsbevorderende kenmerken hebben. ‘Valeriana’ betekent in het Latijn dan ook ‘gezond’ of ‘sterk zijn’.

De meningen lopen overigens nogal uiteen als het op de benaming ‘valeriaan’ aankomt. Sommigen denken dat de naam aan de Romeinse keizer Valerianus (ca. 200-260 n. Chr.) zou zijn gelinkt, die de plant als heilkruid zou hebben gebruikt. Reeds daarvoor vereerden de Noren en Germanen de god Balder. Daarom denken anderen weer dat valeriaan een verbastering is van Balderiaan. In het Duits heet valeriaan dan ook ‘Baldrian’. Enkele andere volksnamen voor dit kruid zijn stinkerskruid, zenuwgoed, speerwortel, pijpenkruid, katttepier, ooghecruyt en duvelsdrek.

De volksnaam ‘duvelsdrek’ voor valeriaan stamt van een mythe rondom het kruid. Omdat de plant heilzame effecten voor de mens heeft, maakte de duivel zich daar kwaad over. Zo kwaad, dat hij een valeriaanplant uit de aarde rukte en een stuk van de wortel afbeet. Sindsdien is deze stomp en heeft een onaangename geur. En zo werd valeriaan voor onze voorouders een ‘wapen’ in de strijd tegen heksen, duivels en boze geesten. Als bijvoorbeeld de melk niet wilde boteren, was dat uiteraard de schuld van heksen. Die betovering kon worden verbroken door het vlechten van een valeriaankrans.

Omtrent valeriaan en de duivel bestaat nog een mooie sage. Deze gaat over een jongen die op zondagochtend noten plukte in het bos en bijna in de macht van de duivel belandde. De jongen had gelukkig een takje valeriaan in zijn schoenen, waardoor de duivel machteloos was. Deze was nijdig en riep: ‘Harsst du nicht den Bulier jan/ Ik wull mit die Noetplücken gan/Dat di dei Ogen sulln in’n Nacken stan. Vrij vertaald betekent dit: ‘Had je niet de Valeriaan (Bulier jan)/Ik zou met je noten plukken gaan (uitdrukking voor grondig met iemand afrekenen)/Dat je de ogen in den nek zullen staan!

Onze voorouders kenden nog meer bijzondere krachten aan valeriaan toe. Zo zou men de binnenkomst van heksen kunnen signaleren als een opgehangen takje in de kamer ging bewegen. In Zweden werd de bruidegom destijds aangeraden om valeriaan bij zich te dragen om zodoende ‘de nijd der boze elfen’ te ontlopen.

Daarnaast zijn er volksverhalen dat vrouwen die een valeriaantwijg op hun jurk speldden, een hele trits mannen achter zich aan kregen. Volgens de overlevering heeft Cleopatra dankzij valeriaan menig man in haar bed gelokt.

In de middeleeuwen werd de valeriaanwortel ook culinair gebruikt. En hoewel velen de geur als onaangenaam ervaren, werd het zelfs voor parfums ingezet. Tot op de dag van vandaag is valeriaanolie populair om bieren, likeuren, sigaren en snoep mee te parfumeren. De rustgevende eigenschap van het kruid werd echter pas in de achttiende eeuw ontdekt.

Saillant detail is dat valeriaanwortel in beide Wereldoorlogen bij shellshock werd gebruikt, zowel voor de bevolking als voor de frontliniesoldaten. De Inca’s zouden een alternatieve valeriaansoort als massagemiddel hebben aangewend. In 1950 raakte valeriaan uit zwang vanwege de opkomst van farmaceutische alternatieven. In 1996 werd uiteindelijk ontdekt dat de plant valepropriaten bevat, die verantwoordelijk zijn voor de ontspannende eigenschappen van de plant.

Wilt u uw kat een lolletje doen? Plant dan valeriaan in uw tuin. Katten zijn dol op valeriaanwortel en worden rustig en bijna high als ze het ruiken. Parijse kattenjagers zouden in het verleden bij hun jacht op wilde katten dan ook gretig gebruik hebben gemaakt van valeriaanwortel. De benaming ‘kattenpier’ stamt van het gebruik van valeriaan op visaas. De Korintiërs ontdekten dat visaas dat van tevoren met de wortel in contact is geweest, meer vissen aantrekt. Vlinders worden eveneens door de geur valeriaan aangetrokken, net als regenwormen. Vandaar de naam ‘kattenpier’, een volksnaam voor de regenworm. Valeriaan wordt derhalve ook in compoststarters verwerkt om regenwormen aan te trekken.

Valeriaan is niet alleen fijn om mee te ontspannen, het is ook geschikt om mee te koken. De jonge bladeren kunnen voor de bloei worden geplukt en in salades of als smaakmaker in kruidenmengsels, kruidenbrood, dressings en burgers worden gebruikt. De eerste bloemknoppen zijn onder meer geschikt als aroma in theemelanges en fruitgerechten. Ook van de wortel kan thee worden getrokken. De bloemen kunnen als decoratie van diverse gerechten worden gebruikt. En met de olie kunt u de allerlekkerste paté maken! Bijgaand het recept.